Sztuka sakralna – ślady przeszłości: Tam gdzie biły cerkiewne dzwony

Niewątpliwym walorem regionu Bieszczad są liczne tutaj jeszcze cerkwie, drewniane jak i murowane. Do czasu wysiedleń – na terenie bieszczadzkim naliczyć można było 144 świątynie obrządku greckokatolickiego. Znajdowały się w każdym miasteczku i wsi. Po akcji „Wisła”, masowym wysiedleniu ludności, wiele budowli sakralnych zniszczono całkowicie, bądź obecnie pozostały z nich tylko ruiny.

Pierwsze wzmianki o cerkwiach pochodzą z ok XV wieku. Szczególne walory prezentują cerkwie drewniane- budowane przez ludowych cieśli i artystów. Wyróżniają się w tym stylu architektonicznym dwa typy cerkwi: bojkowski i łemkowski.

Cerkiew w Komańczy / fot. Lidia Tul-Chmielewska

Rzepedź / fot. Lidia Tul-Chmielewska

Łemkowskie

W rejonie Osławy, w większości zamieszkałym dawniej przez Łemków, budowano cerkwie w stylu łemkowskim w wariantach wieżowym i bezwieżowym. W wariancie wieżowym, nad babińcem wznosi się wieża z baniastym hełmem (Szczawne, Smolnik n/Osławą). Bezwieżowe, wieża-dzwonnica stoi oddzielnie (Rzepedź, Komańcza).

Cerkiew Smolnik n. Osławą / fot. Lidia Tul-Chmielewska

Bojkowskie

Na wschodnich krańcach terenu Bieszczad pozostały nieliczne cerkwie bojkowskie, dużo prostsze od łemkowskich. Charakterystyczną ich cechą są łamane dachy i obiegające je zadaszenia. Przykładem może być cerkiew w Smolniku n/Sanem.

Fot. Aneta Jamroży

źródło: wikimedia

Specyficzna jest również budowa cerkwi na planie zbliżonym do krzyża greckiego, nakryta pięcioma wydatnymi kopułami na zewnątrz okolona daszkiem okapowym. Taką jest np. cerkiew w Bystrem k/Czarnej.

Bez względu na typ cerkwi każda miała… ikonostas

We wnętrzu każdej cerkwi było to, co najważniejsze do obrządku liturgii. Ikonostas. Nazwa pochodzi z języka greckiego: eikon-obraz, stasis-stanie w miejscu.

Ściana ikonostasu oddziela nawę przeznaczoną dla wiernych od miejsca świętego-przeznaczonego wyłącznie dla diakona. Ikonostas wykonany był zawsze wg ścisłych reguł architektonicznych i liturgicznych. Na pierwszym planie widzimy rzeźbione Pańskie Podwoje, Carskie Wrota, prowadzące do tabernakulum- symbolizujące przejście ze świata ziemskiego do boskiego.

Główne wejście – „Carskie Wrota” – zbudowane z dwóch skrzydeł. Wkomponowane w nie są małe ikony Zwiastowania i Ewangelistów. Carskimi wrotami może wejść tylko kapłan (Swiaszczennyk).
Wejścia boczne – zwane „wrotami diakońskimi” – tutaj za zasłonę ikonostasu wchodzą diakoni. Są zwykle jednoskrzydłowe, a na nich widnieją postacie świętych diakonów.

Na samym dole ikonostasu po prawej stronie Carskich Wrót, zobaczyć możemy Chrystusa Zbawiciela – Pantokratora, z otwartą księga Ewangelii. Za nim – święty patron cerkwi. Po lewej – Matka Boża – Hodegetria, a za nią ikona świętego czczonego w regionie – często św. Mikołaja.

Ikonostas Komańcza / fot. Lidia Tul-Chmielewska

Ikonostas Smolnik n.Osławą / fot. Lidia Tul-Chmielewska

Komańcza / fot. Lidia Tul-Chmielewska

Nad wrotami znajduje się Mandylion – wizerunek Jezusa Chrystusa „nie ręką ludzką czyniony” oraz rząd ikon namiestnych – kult miejscowych świętych (Spas Nerukotwornyj).

Ponad ikonami miejscowych świętych mamy rząd Prazdnyków – ikon świątecznych. To zwykle dwanaście ikon przedstawiających główne wydarzenia Nowego Testamentu.

Nad Prazdnykami znajduje się Deesis – dwanaście ikon przedstawiających dwunastu apostołów. Czasem bywa, sześć ikon z apostołami przedstawianymi parami. Deesis oznacza wstawienniczą modlitwę trwającą do czasu Sądu Ostatecznego.

Ikonostas wieńczy krzyż lub Pasja, czyli krzyż ze stojącymi obok postaciami Matki Bożej oraz św. Jana Apostoła.

Żernica Wyżna / fot. Lidia Tul-Chmielewska

Sztuka sakralna / fot. Lidia Tul-Chmielewska

Sztuka sakralna / fot. Lidia Tul-Chmielewska

Sztuka sakralna / fot. Lidia Tul-Chmielewska

Ikona – obraz święty

Istotą obrządku wschodniego jest ikona. Obraz święty wykonany ścisłe według wzoru zgodnie z kanonem. Słowo ikona pochodzi z greckiego eikon –obraz, wizerunek. Ikona ściśle jest związana z kulturą i religią Bizancjum i Rusi. W regionie karpackim wykształcił się typ ikony wywodzący się ze sztuki bizantyjskiej, ale ukształtowany pod wpływem kultury Polski i Rusi- zwana później ikona karpacką. Jedna z najbardziej znanych ikon to ikona Matki Boskiej Umilenia z Łopienki.

Muzeum Historyczne w Sanoku św. Mikołaj / fot. Lidia Tul-Chmielewska

Matka Boska Umilenia / fot. Lidia Tul-Chmielewska

Zniszczono ich setki…

W bezmyślnym niszczeniu bieszczadzkich cerkwi, nie oszczędzono również okon. Niektóre z ikon, które udało się ocalić, znajdują się w zbiorach Muzeum Historycznego w Sanoku, a także w Łańcucie – w Muzeum Zamku.

Wśród zachowanych ikon większość jest datowana na XVIII – XIX wiek. Należy pamiętać o jednym, gdy mamy do czynienia z ikoną – ikona – nie jest to talizman na szczęście, nie podkowa nad drzwiami i niedźwiedzia skóra, czy motylki wiszące Feng Shui. Ikoną to- zwrócenie się do Boga. Ikona służy modlitwie to nie sztuka użytkową do dekoracji ścian. Prawdziwej ikony się nie kupuje i nie sprzedaje. W czasach obecnych, gdzie modne są „ruskie ikony” warto pamiętać, że to są jedynie obrazy, dobrze, lepiej lub gorzej namalowane. Miejscem ikony jest cerkiew, i tam pełni ona swoją rolę.