Część Bieszczadów jest polska dopiero od 1951 roku

Mimo, że II wojna światowa zakończyła się w 1945 roku, Ustrzyki Dolne i przyległe tereny m.in. od Krościenka, przez Czarną, Lutowiska aż po Smolnik przez 6 kolejnych lat znajdowały się w granicach ZSRR. Dopiero umowa o zmianie granic z 15 lutego 1951 roku sprawiła, że obszary te zostały włączone do Polski.

Wydarzenie sprzed ponad półwiecza były największą w historii powojennej Polski i jedną z największych w historii powojennej Europy pokojową korektą graniczną. Obszar wymienionych terenów wynosił blisko 500 km kwadratowych i był powierzchniowo zbliżony do dzisiejszego obszaru Warszawy.

„Sprawiedliwa” wymiana

Fot. Marcin Jeżowski

Wymiana terenów niosła za sobą rzecz jasna aspekt ekonomiczny. Nie trudno się domyśleć, że na całej operacji zyskała tylko jedna strona, a był nią ZSRR. Istotnym elementem, który zadecydował o wymianie terenów były złoża węgla, które znajdowały się na terenie Sokalszyzny, jak również połączenie kolejowe Sokala z Rawą Ruską. W zamian za te tereny i całą infrastrukturę, nasz kraj dostał tereny o niskiej klasie gleb i z wyeksploatowanymi złożami ropy. Gdy tylko „kolano Bugu” znalazło się w granicach ZSRR, ten przystąpił do budowy szeregu kopalń, w wyniku czego w krótkim czasie wydobywano tam aż 15 milionów ton węgla rocznie! Wedle postanowień umowy cały majątek nieruchomy (budynki, kołchozy, infrastruktura, linie kolejowe) przechodził wraz z terytorium na rzecz nowego właściciela. Państwo odstępujące nie mogło w związku z powyższym rościć żadnych pretensji o rekompensatę. Państwo odstępujące zachowywało prawo do majątku ruchomego (sprzętu rolniczego, taboru kolejowego, inwentarza żywego) pod warunkiem wywiezienia go. Zamiana terenów wiązała się również z licznymi przesiedleniami. Ludność (około 4 tys. osób) z okolic Sokola w ramach „Akcji H-T” została przesiedlona w Bieszczady

Ze strony polskiej wśród oficjalnych argumentów za wymianą terenów miał padać m.in. ten o zamiarze zagospodarowania i dokończenia rozpoczętej przed II wojną światową budowy obiektów zespołu elektrowni Myczkowce-Solina na rzece San, rozdzielonych powojenną granicą polsko-radziecką, co uniemożliwiało po wojnie kontynuację tego przedsięwzięcia przez Polskę. Cała wymiana przez ówczesna polskie władze bardzo długo utrzymana była w tajemnicy, gdyż władze obawiały się buntu ludności. Wymiana terenów Sokalszczyzny i Bieszczadów miała być pierwszym tego typu przedsięwzięciem, ale nie ostatnim. Kolejne planowane były na listopad 1952 roku, ale wobec śmierci Stalina zostały zaniechane.

Postanowienia umowy:

1. ZSRR odstąpiło Polsce fragment ówczesnego obwodu drohobyckiego należącego do USRR; obecnie są to Ustrzyki Dolne (Устрики Долішні) oraz Czarna (Чорна), Lutowiska, Krościenko, Bandrów Narodowy, Bystre, Liskowate, wraz z terenami okolicznymi.
2. Polska odstąpiła ZSRR fragment województwa lubelskiego z miejscowościami Bełz (obecnie Белз), Uhnów (Угнів), Krystynopol (Червоноград), Waręż (Варяж), Chorobrów (Хоробрів) oraz lewobrzeżną część Sokala – Żwirkę (Жвирка), wraz z linią kolejową Rawa Ruska – Krystynopol. Obecnie miasta te znajdują się na terenie rejonu sokalskiego w obwodzie lwowskim (Сокальський район, Львівська область). Korekta dotyczyła 7 gmin: Bełz, Chorobrów, Dołhobyczów, Krystynopol, Uhnów, Tarnoszyn i Waręż, z których tylko gmina Krystynopol została włączona w całości do ZSRR.